جنگنده چند منظوره برتری هوایی

MIG-33 و MIG-35
جنگنده پیشرفته MIG-35 از آخرین دستاوردهای صنعت هوایی روسیه است. هواپیمایی كه می‌تواند نویدبخش آینده‌ای روشن، ‌یا مهر پایانی بر فعالیت‌های شركت میكویان باشد. نیروی هوایی روسیه به دلیل مشكلات مالی، تا چند سال آینده قصد خریدش را ندارد ولی مصر قرارداد بزرگی برای خرید آن منعقد كرده است. در صورت رضایت مصری‌ها، توجه كشورهای زیادی به MIG-35 جلب خواهد شد چون بسیار ارزان‌تر از رقیبان اروپایی است. اما اگر روس‌ها سنت دیرینه خود در تحمیل هواپیماهای بی‌كیفیت به مشتریان خارجی را ادامه دهند، مصر كشوری نیست كه زیر بار رود و قطعاً مشكلات فراوانی برای میكویان و روسیه پیش خواهد آمد. این نوشتار، ریشه‌های پیدایش MIG-35 از نخستین ارتقای MIG-29 را گشوده و به بررسی پیشینیان، قابلیت‌ها و آینده این جنگنده می‌پردازد.
***

تولد دوباره پرنده آهنی

اواسط دهه 1980، در پی اعلام نیاز نیروی هوایی شوروی به جنگنده‌ای چند منظوره با قابلیت تهاجمی برای استفاده در خط مقدم جبهه‌های غرب، توسعه نسل جدید MIG-29 آغاز شد. حاصل كار، جنگنده‌ای تك سرنشین به نام MIG-33 بود كه شش فروند از آن تا سال 1990 تولید شد.
در اوایل دهه 1990، نام‌های جدید در شیوه نام گذاری هر دو شركت سوخوی و میكویان محبوبیت فراوانی یافته بود. چون به نظر می‌رسید كه نام‌های تازه، حس جدید بودن هواپیما را به جای ارتقای صرف القا می‌كنند. اما نیروی هوایی شوروی كه نام‌های جدید را ترفند بازاریابی می‌دانست، قبول نكرد و سیستم قبلی دوباره برپا شد. لذا نام گذاری هواپیمای جدید نیز به MIG-29M تغییر كرد. این جنگنده نسخه كاملاً چند منظوره و ارتقای جامع MIG-29 بود و از بسیاری جهات، ‌طراحی دوباره و كاملاً جدید سلفش به شمار می‌رفت.
هرچند تفاوت‌های ظاهری كم بود ولی جنگنده‌ای قدرتمند و چند منظوره، قادر به انجام حملات هوا به سطح با مهمات هدایت شونده دقیق، با حفظ قابلیت‌های هوا به هوای سلفش بود. رابطه خلبان و هواپیما بهبود یافت و طیف وسیعی از تجهیزات جدید بدان افزوده شد. همچنین ظرفیت سوخت داخلی نیز افزایش یافت و برد هواپیما به میزان چشمگیری بیشتر شد.
مجموعاً شش فروند MIG-29M تولید شد و ناتو آنها را Fulcrum-E نامید. نسخه صادراتی یعنی MIG-29ME نیز اواسط دهه 1990 به بازارهای بین‌المللی عرضه شد. این هواپیما نخستین بار در نمایشگاه هوایی فارنبرو 1994 رونمایی شد. یك فروند هم با افزودن سیستم تغییر بردار رانش، به هواپیمای ابر مانور پذیر با قابلیت صفر كردن سرعت هواپیما در حین پرواز دست یافت كه MIG-29OVT نام گرفت.

تغییرات بدنه

چند تغییر در فرایند توسعه MIG-29M صورت گرفت. بدنه دوباره طراحی شد و هندسه ورودی هوای موتور اصلاح گردید. در نسخه اولیه، ورودی هوای موتور هنگام تاكسی روی باند با صفحه متحركی مسدود می‌شد تا سنگ و اشیای خارجی وارد موتور نشوند. در این حالت، هوای موتور از ورودی‌های كركره‌ای كه روی ریشه گسترش یافته بال‌ها قرار داشتند تأمین می‌شد.
اما در جنگنده جدید، ورودی‌های كركره‌ای حذف شدند تا بتوان در ریشه گسترش یافته بال‌ها نیز سوخت داخلی حمل كرد. صفحه مسدود كننده هم به صورت مشبك ساخته شد تا پس از بسته شدن، هوای موتور تأمین شود. ابعاد ورودی‌های هوا نیز برای تأمین نیاز پیشرانه جدید بزرگ‌تر شد و جنس بدنه به آلیاژ سبك‌تر آلومینیوم لیتیوم تغییر كرد كه نسبت رانش به وزن بیشتری ارائه می‌داد.

پیشرانه

موتور جنگنده، RD-33MK آخرین نسل از پیشرانه مشهور RD-33 بود كه به دلیل استفاده از آلیاژهای مدرن در تیغه‌های كمپرسور، 7 درصد رانش بیشتر داشت. این به معنی 1145 كیلوگرم رانش خشك بیشتر و 9 هزار كیلوگرم نیرو در حالت پس سوز بود. RD-33 همیشه پیشرانه‌ای دودزا بود اما در نسخه جدید، ایراد رفع شد و پیشرفت‌هایی در زمینه كاهش آثار مادون قرمز به عمل آمد. عمر آن 4 هزار ساعت بود و افزودن سیستم تغییر بردار رانش نیز به درخواست مشتری امكان پذیر بود.

مخازن سوخت

MIG-29M مجهز به 3 مخزن سوخت خارجی قابل رهاسازی و لوله سوختگیری هوایی بود. طراحی دوباره بدنه در قسمت ریشه گسترش یافته بال‌ها تأثیر چشمگیری بر افزایش سوخت داخلی داشت. برد عبوری با اتكا به مخازن داخلی 2 هزار كیلومتر، با سه مخزن سوخت خارجی 3 هزار و 200 كیلومتر و در صورت سوخت گیری هوایی 6 هزار كیلومتر بود. البته شعاع رزمی، موضوع اساسی در اثرگذاری هواپیماهای جنگی است و معمولاً یك پنجم تا یك چهارم برد عبوری در نظر گرفته می‌شود.

حسگر و كابین خلبان

كابین خلبان دوباره طراحی شد و با حفظ برخی سیستم‌های آنالوگ، دو نمایشگر رنگی چند منظوره و سیستم كنترل هوتاس افزوده شد. همچنین به سیستم پرواز با سیم، رادار پالس داپلر Zhuk-M تجهیزات جنگ الكترونیك، جست و جوگر فروسرخ و سیستم هدف گیری از طریق كلاه خلبان مجهز شد. رادار Zhuk-M قابلیت‌های پیشرفته‌ای در حملات هوا به سطح، نقشه برداری و تعقیب عوارض زمینی داشت.
ویژگی‌های آن شامل بهبود پردازش سیگنال و برد 120 كیلومتر علیه هدفی با مقطع راداری 2 متر مربع برای نیروی هوایی روسیه و 5 متر مربع برای نسخه صادراتی بود. همچنین می‌توانست 10 هدف را همزمان رهگیری و 4 هدف را همزمان مورد حمله قرار دهد. برد رهگیری نیز 85 تا 83 درصد برد كشف بود و می‌توانست با حسگر فروسرخ موشك‌های گرمایاب هماهنگ شده و توپ جنگنده را هدف گیری كند.
Zhuk-M در حالت هوا به سطح می‌توانست یك تانك را از فاصله 25 كیلومتری، یك پل را از فاصله 120 كیلومتری و یك ناوشكن را از فاصله 300 كیلومتری كشف كند و دو هدف سطحی را همزمان رهگیری و مورد حمله قرار دهد. زاویه اسكن جانبی، مثبت و منفی 85 درجه و 56 درجه به سوی آسمان و 40 درجه به سوی زمین بود.

جنگنده MIG-29SMT

نیروی هوایی روسیه سرانجام از غیرفعال كردن دوباره خط تولید Fulcrum و تولید MIG-29M گذشت ولی بسیاری از تغییرات این نسخه را برای ارتقای ناوگان موجود به كار گرفت. البته ارتقا صرفاً شامل مواردی بود كه منجر به دستكاری سازه نشود. لذا ورودی هوای كركره‌ای روی ریشه بال‌ها حفظ شد و امكان افزودن مخازن سوخت در آن بخش‌ها فراهم نشد. طراحان میكویان برای جبران كمبود سوخت نسبت به MIG-29M یك مخزن سوخت تطبیقی بزرگ، پشت كابین خلبان و روی تیرك طولی هواپیما نصب كردند كه علاوه بر رفع كمبود سوخت، حتی مقدار بیشتری نسبت به مخازن ریشه بال حمل می‌كرد. چون برد عبوری به میزان 2100 كیلومتر نسبت به 2000 كیلومتر در نسخه M افزایش یافت.
در كابین خلبان از هوتاس پیشرفته‌تر استفاده شد و علاوه بر دو نمایشگر رنگی بزرگ كه در نسخه M نیز وجود داشت، دو نمایشگر رنگی كوچك‌تر اضافه شد. رادار Zhuk-M و سری سوم پیشرانه RD-33 در این هواپیما به كار رفت كه اندكی ضعیف‌تر از RD-33MK بود و 8 هزار و 300 كیلوگرم رانش پس سوز در قیاس با 9 هزار كیلوگرم داشت مقدار بار خارجی نیز 4 هزار و 500 كیلوگرم در 6 جایگاه زیر بال‌ها و یك جایگاه زیر بدنه بود. همچنین می‌توانست از سلاح‌های غیرروسی نیز استفاده كند.

كاربران

نیروی هوایی روسیه 32 فروند MIG-29SMT و 8 فروند نسخه دو سرنشین آموزشی UBT در اختیار دارد و به زودی 16 فروند SMT و 4 فروند UBT دیگر تحویل خواهد گرفت. همه این هواپیماها از ارتقای نسل اول MIG-29 به دست آمده اند. نیروی هوایی هند نیز تا سال 2013 كل ناوگان خود را به استاندارد جدید ارتقا داد. نیروی هوایی یمن نیز از هر دو نسخه در اختیار دارد. الجزایر هم تعداد قابل توجهی SMT و UBT از روسیه خریده بود اما به دلیل كیفیت بسیار بد این هواپیما، تمام آنها را پس داد و قرار است SU-30MK تحویل بگیرد.
نیروی هوایی سوریه نیز سفارش 24 فروند SMT و UBT را تسلیم روسیه كرده بود. اما در سال 2012 كرملین اعلام كرد كه تحویل این هواپیماها تا پایان بحران سوریه تعلیق خواهد شد و جنگنده‌ها تحویل نیروی هوایی روسیه شدند. با این حال، سال 2013 روس‌ها اعلام كردند كه در قراردادی جدید، قصد فروش 10 فروند به روسیه را دارند.
نیروی هوایی صربستان نیز قصد خرید 12 فروند SMT و UBT دارد. در سال 2013 نیز مصر و روسیه از تمایل این كشور برای خرید 24 فروند خبر دادند. اما در آوریل 2015 به جای این هواپیما، مصر قرارداد خرید MIG-35 منعقد كرد. نكته مبهم این است كه مشخص نیست جنگنده‌های تولید شده برای الجزایر و سوریه كه تحویل نیروی هوایی روسیه شدند و جنگنده‌های یمن كه زیر بمباران‌های عربستان احتمالاً یك فروند نیز باقی نمانده است و جنگنده‌هایی كه برای صربستان تولید می‌شوند، از نسخه MIG-29M هستند و از نو ساخته شده‌اند یا SMT هستند و از موجودی بازنشسته نیروی هوایی روسیه برداشت شده و ارتقا یافته‌اند.

جنگنده MIG-29MRCA

نسخه‌ی ضربتی تهاجمی MIG-29M كه به صورت دو سرنشین و برای صادرات ساخته شد. این هواپیما كلیه خصوصیات نسخه M را به ارث برد و پس از رونمایی در نمایشگاه صنایع هوافضای چین 2005، نماینده اصلی میكویان در بسیاری از مناقصه‌های بین‌المللی بود. برد عبوری آن به دلیل افزودن كابین دوم به 1800 كیلومتر كاهش یافت و چون مهمترین مناقصه‌اش رقابت MRCA نیروی هوایی هند بود، MIG-29MRCA نامیده شد.
MRCA رقابت پر سر و صدای نیروی هوایی هند برای 126 فروند جنگنده به منظور جایگزینی MIG-21‌های قدیمی بود. در این رقابت، غول‌های صنعت هواپیماسازی جهان با پیشرفته‌ترین نسخه‌های F-16, F-18، سوپر هورنت، گریپن، رافال و تایفون حضور داشتند و MIG-29 به وضوح شانسی در مقابل رقیبان نداشت. اما بعدها با تغییر پیشرانه و اویونیك، در قالب MIG-35 تكامل یافت.
نخستین پرواز MIG-35 پاییز 2009 بود. سپس در نمایشگاه صنایع هوایی هند 2009 حضور یافت و با خلبانان هندی نیز پرواز كرد ولی آوریل 2011 از رقابت كنار گذاشته شد. هند هم سرانجام رافال را برگزید ولی به دلیل افزایش بسیار شدید هزینه‌ها و رسیدن قیمت هر فروند به 250 میلیون دلار و عدم تمایل فرانسه به انتقال فناوری و عدم تضمین كیفیت رافال‌هایی كه هند می‌خواست تولید كند، رقابت پر سروصدای 126فروندی، تنها با خرید 36 فروند به صورت مستقیم و بدون انتقال فناوری پایان یافت.

جنگنده MIG-35

جنگنده بسیار پیشرفته MIG-35 ملقب به Super Fulcrum حد نهایی توسعه MIG-29 و هواپیمایی نسل 4++ است كه براساس نسخه دو سرنوشین MIG-29M ساخته شد. تاكنون 10 فروند از آن تولید شده و در حال گذراندن آزمایش‌های پروازی است. نسخه تك سرنشین، MIG-35 و نسخه دو سرنشین MIG-35D نام دارد ولی تاكنون مدل تك سرنشین ساخته نشده و تمام نمونه‌ها دوسرنشین هستند.
MIG-35 شباهت بسیار زیادی به جنگنده ناونشین MIG-29K دارد با این تفاوت كه قلاب فرود هواپیمای ناونشین، جای خود را به محفظه چتر ترمز داده است. مهمترین تغییرات، پیشرانه جدید، اویونیك و سیستم‌های جنگ افزاری بهبود یافته، رادار آرایه اسكن فعال الكترونیك و سیستم ردیاب اپتیك بسیار پیشرفته OLS مورد استفاده جنگنده T-50 است و با قطع وابستگی به كنترلر زمینی، قادر به انجام مأموریت‌های متنوع به صورت مستقل است.
MIG-35 نمایانگر پیشرفت چشمگیر MIG-29MK در بهبود كارایی جنگی، ویژگی‌های عملیاتی و جهانی شدن است. از خصوصیات اصلی آن می‌توان به برخورداری از قابلیت‌های اطلاعاتی و هدف گیری جنگنده‌های نسل پنجم، سیستم‌های یكپارچه دفاعی برای افزایش بقا در میدان جنگ و سازگاری با جنگ افزارهای غیرروسی اشاره كرد.
MIG-35 از بنیان طراحی‌اش MIG-29 كاملاً فاصله گرفته و قادر به انجام تمام عیار مأموریت‌های چندگانه، بسان همتایان غربی مثل رافال و تایفون است. اویونیك جدید، آن را قادر به كسب برتری هوایی، تهاجم زمینی دقیق، ‌شناسایی با استفاده از رادار و تجهیزات اپتیك، انجام عملیات در تمام شرایط جوی و مأموریت‌های پیچیده مشترك می‌كند.
سایر پیشرفت‌های آن شامل افزودن سیستم مبدل اكسیژن به جای كپسول‌های اكسیژن است و همین امر، مداومت پروازی را افزایش می‌دهد. همچنین تفاهم نامه‌ای با شركت ایتالیایی GEM-ELECTRONICA منعقد شده تا طرف خارجی یك سیستم جنگ الكترونیك چندمنظوره برای MIG-35 توسعه دهد.

حسگر

رادار آرایه اسكن فعال الكترونیك Zhuk-A كه با نام FGA-35 نیز شناخته می‌شود، 1064 ماجول فرستنده و گیرنده دارد و طیف وسیع‌تری از فركانس‌های عملیاتی را پوشش می‌دهد. همچنین دوربردتر است و محدوده شناسایی‌اش علیه اهداف هوایی با مقطع راداری 3 مترمربع، 200 كیلومتر و در مقابل كشتی‌ها 300 كیلومتر است. در مقابل جنگ الكترونیك مقاومتر است و می‌تواند به طور همزمان 30 هدف را رهگیری كرده و با 6 هدف هم زمان درگیر شود.
اویونیك MIG-35 براساس معماری بازطراحی شده تا مشتریان بتوانند از بین قطعات، حسگرها و تسلیحات با منبع فرانسوی، اسرائیلی، روسی یا آمریكایی، هركدام را كه خواستند انتخاب كنند.

پیشرانه

MIG-35 مثل سلفش، از پیشرانه RD-33MK استفاده می‌كند. همچنین با سیستم تغییر بردار رانش كه بازده مانورپذیری را 12 تا 15 درصد افزایش می‌دهد انطباق كامل دارد كه نصب آن منوط به درخواست مشتری است. MIG-29OVT مجهز به پیشرانه تغییر بردار رانش RD-33MK است و به همراه SU-35 تنها جنگنده عملیاتی جهان با قابلیت حركت نازل‌های موتور در جهات بالا، پایین، چپ و راست به شمار می‌رود. لازم به اشاره است كه F-22 و SU-30 تنها قادرند نازل پیشرانه‌های خود را در جهات بالا و پایین حركت دهند و تك بعدی محسوب می‌شوند.

تسلیحات

سلاح ثابت سازمانی، یك قبضه توپ 30 میلی‌متری تك لول با 150 فشنگ است كه MIG-35 به واسطه آن، به قدرت آتشی معادل جنگنده A-10 دست یافته است. همچنین 9 جایگاه حمل سلاح و سوخت دارد كه یك جایگاه زیر بدنه و چهار جایگاه زیر هر بال هستند و مجموعاً 7 تُن بار حمل می‌كنند. MIG-35 قادر به حمل 8 موشك هدایت فعال راداری آدِر، 8 موشك گرمایاب آرچِر، 4 موشك نیمه فعال راداری آلامو و چهار موشك گرمایاب آفید است. تركیب موشك آدِر با برد 110 كیلومتر و رادار MIG-35 می‌تواند برای هر مهاجمی بسیار خطرناك باشد. همچنین تركیب چابكی هواپیما با موشك چابكتری مثل آرچر، كابوس هر جنگنده‌ای در رزم داگ فایت است. هرچند MIG-35 سیستم هدف گیری منطبق با كلاه خلبان نیز دارد و برای شلیك آرچر، از قابلیت مانورپذیری بی‌نیاز خواهد بود.
در حملات هوا به سطح نیز قادر به استفاده از تمام بمب‌ها و موشك‌های هدایت شونده و سقوط آزاد نیروی هوایی روسیه نظیر موشك فوق سریع كریپتون، كِیج و بمب‌های هدایت شونده لیزری و تلویزیونی است. بنا به اظهار مقامات میكویان، این جنگنده 10 برابر از MIG-29 قوی‌تر است.

كاربران

در می‌2013 گزارش شد كه نیروی هوایی روسیه قصد خرید 37 فروند MIG-35 را دارد. اما در 17 اوت همان سال وزارت دفاع اعلام كرد كه این خرید 1/1 میلیارد دلار هزینه داشته و تا سال 2016 به تعویق خواهد افتاد. در پی كاهش هزینه‌های تسلیحاتی روسیه نیز سرهنگ ویكتور بوندارف، فرمانده نیروهای هوایی و فضایی این كشور در اوت 2015 اعلام كرد كه ورود به خدمت MIG-35 زودتر از 2018 نخواهد بود.
آوریل 2014 گزارش شد كه مصر قصد دارد 24 فروند MIG-35 را به عنوان بخشی از یك معامله تسلیحاتی از روسیه خریداری كند. اما در آوریل 2015 مصر قرارداد 2 میلیارد دلاری برای 50 فروند MIG-35 را منعقد كرد. جنگنده‌های مصری به غلاف هدف گیری با دقت بالا مجهز خواهند شد و نخستین دو فروند اواخر 2016 تحویل خواهد شد.
با توجه به تجربه خلبانان و صنایع هوایی كشورمان در استفاده و تعمیرات اساسی MIG-29، آخرین نسخه این جنگنده یكی از بهترین انتخاب‌ها برای كشورمان خواهد بود. اما باید صبر كرد و دید كه آیا مصر هم بسان الجزایر از كیفیت MIG-35 ناراضی خواهد بود و این هواپیما را به روسیه پس خواهد داد یا اینكه روس‌ها از عادتشان مبنی بر تحمیل هواپیماهای بی‌كیفیت به خریداران خارجی دست برداشته‌اند و MIG-35 نخستین تجربه موفقشان خواهد بود. رفتار نیروی هوایی مصر در قبال MIG-35 همه چیز را نشان خواهد داد.
منبع مقاله:
ماهنامه‌ی نوآور، سال دوازدهم، اردیبهشت 95، شماره‌ی 140.